Sierakowski Stanisław (1881–1939), ziemianin, działacz polityczny i społeczno-oświatowy w Prusach Wschodnich i w Niemczech. Ur. 9 III w Poznaniu, był najstarszym synem Adama (zob.) i Marii z Potockich, córki Adama z Krzeszowic (zob.).
S. kształcił się w gimnazjum w Chełmnie, gdzie był skarbnikiem i wiceprezesem tajnej organizacji filomackiej, za co został skazany na tydzień więzienia w procesie filomatów w Toruniu (9–12 IX 1901) i relegowany z gimnazjum, odbywał praktykę rolniczą w Jarogniewicach, w pow. kościańskim. Po złożeniu egzaminu dojrzałości w Krakowie studiował prawo i ekonomię na uniw. w Berlinie i w Brukseli. W r. 1909 ojciec przekazał mu majątek rodzinny Waplewo w pow. sztumskim (klucz waplewski liczył ok. 12 tys. mórg), a nadto dobra Osiek i Kretki Małe pod Brodnicą w pow. rypińskim (liczące razem 1 636 mórg). Po śmierci ojca S. odziedziczył bogatą bibliotekę (ok. 10 tys. tomów), archiwum rodzinne, galerię obrazów (ponad 400 płócien).
Od r. 1914 był S. członkiem Tow. Naukowego w Toruniu. W grudniu 1918 został prezesem polskiej Rady Ludowej w Sztumie (pełnił tę funkcję do stycznia 1919), był delegatem na Sejm Dzielnicowy w Poznaniu (3–5 XII 1918), członkiem Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej na Prusy Król., Warmię i Mazury z siedzibą w Gdańsku (1918 – do marca 1919) oraz członkiem kuratorium Polskiego Uniw. Ludowego w Gdańsku (do jesieni 1919). Przez rząd polski został mianowany w listopadzie 1919 kierownikiem akcji plebiscytowej na Powiśle i Warmię. Honorowo był S. także konsulem generalnym RP w Kwidzynie od początku marca 1920 do 15 VIII 1921 (oficjalnie – wg „Monitora Pol.” 1923 nr 256 – został zwolniony 23 V 1923). Rząd RP mianował go (wraz ze Stanisławem Nowakowskim i Zenonem E. Lewandowskim) doradcą (ekspertem) delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu (1919) w sprawach plebiscytów przygotowywanych na terenie Warmii, Mazur i Powiśla. W r. 1920 S. gościł w Waplewie różne osobistości świata kultury i polityki, jak np. nuncjusza papieskiego w Warszawie A. Rattiego, Jana Kasprowicza, Feliksa Nowowiejskiego, Stefana Żeromskiego i Władysława Kozickiego. Po przegranych plebiscytach nie skorzystał z możliwości wyjazdu do Polski (w drodze zamiany majątku ziemskiego) i mimo pogróżek ze strony szowinistów niemieckich pozostał na ojcowiźnie.
Od 27 VIII 1922 do 22 X 1927 S. był przewodniczącym (prezesem) Rady Naczelnej Związku Polaków w Niemczech (ZPwN) z siedzibą w Berlinie. Wprawdzie zrzekł się tej funkcji w r. 1926, ale Rada Naczelna ZPwN doceniając jego zasługi i licząc, że powróci na to stanowisko, postanowiła w najbliższych wyborach (22 X 1927) nie wybierać na okres przejściowy nowego prezesa, powierzając te obowiązki wiceprezesowi, ks. Bolesławowi Domańskiemu, a na następnym swym zebraniu 9 II 1928 wybrała S-ego na prezesa bez funkcji (jego zastępcą był nadal ks. Domański); na walnym zjeździe ZPwN 12 III 1931 wybrano S-ego na prezesa honorowego.
W okresie wyborów do sejmu pruskiego w r. 1922 S. wraz z Janem Baczewskim udali się na Śląsk, gdzie prowadzili agitację na rzecz kandydata Polsko-Katolickiej Partii Górnego Śląska ks. Józefa Wajdy, który został wybrany. Po jego śmierci S. posłował do sejmu pruskiego (od stycznia 1923 do grudnia 1924) i wspólnie z J. Baczewskim występował w obronie praw ludności polskiej (m. in. pierwsza interpelacja obu posłów w lutym 1923 dotyczyła szkolnictwa polskiego w Niemczech). Dn. 11 VI 1923 S. został członkiem Rady Naczelnej Związku Polskich Tow. Szkolnych w Niemczech (z siedzibą w Berlinie), a w r. 1924 wszedł w skład polskiego Centralnego Komitetu Wyborczego w Niemczech.
Latem 1923 S. przy współpracy J. Baczewskiego zorganizował w Waplewie spotkanie z delegatami organizacji duńskich i serbołużyckich; w rezultacie tych rozmów odbył się zjazd w Berlinie (26 I 1924), na którym powołano Związek Mniejszości Narodowych w Niemczech (ZMNwN), zrzeszający przedstawicieli Duńczyków, Serbołużyczan, Fryzów, Litwinów i Polaków – z S-m jako prezesem. Jednocześnie od maja 1925 do r. 1931 S. był wydawcą w Berlinie organu prasowego ZMNwN – miesięcznika „Kulturwille” (w l. 1926–38 pt. „Kulturwehr”).
Od r. 1924 reprezentował S. mniejszość polską w Lidze Narodów, a w październiku 1925 został powołany do Prezydium odbywającego się w Genewie Kongresu Mniejszości Narodowych w Europie. Był też od r. 1924 członkiem Rady Organizacyjnej Polaków z Zagranicy (z siedzibą w Warszawie). W r. 1923 przejął „Dziennik Berliński”. Dn. 1 VII 1925 S. odkupił od Adama Napieralskiego jego udziały w bytomskim „Katoliku” i dzięki temu wydawnictwo przeszło w ręce ZPwN.
Przez cały ten czas S. w dużej części pokrywał potrzeby materialne ruchu polskiego w Niemczech. Łożył także na różne cele publiczne, np. w r. 1927 ofiarował 100 tys. marek na budowę szosy w pow. sztumskim. Czołowy działacz ruchu polskiego w Niemczech, J. Baczewski, na ogół niezwykle krytyczny w swoich sądach, pisał o S-m, że «cieszył się wśród Polaków powszechnym szacunkiem i poważaniem. Znał wszystkie bolączki środowisk polskich, był wyrozumiały, sprawiedliwy, ale jeżeli zaszła potrzeba to i stanowczy». Ze względu na postępowe poglądy i pewien demokratyzm w działaniach społeczno-politycznych, Niemcy nazywali go «czerwonym hrabią». Działalność S-ego spowodowała nagonkę prasy niemieckiej i różnego rodzaju szykany ze strony władz.
Choć S. korzystał z pomocy finansowej rządu polskiego na działalność organizacji polskich, jego wielka ofiarność na sprawy narodowe i społeczne zwiększyła poważnie zadłużenia Waplewa (którym zresztą administratorzy zarządzali nieumiejętnie). Już w sierpniu 1922 Lieferungsverband w Królewcu zawiadomił go, że wkrótce wywłaszczonych zostanie z klucza waplewskiego 2 tys. mórg, które miano rozparcelować między kilkadziesiąt rodzin niemieckich. Dopiero interwencja władz polskich w Berlinie uniemożliwiła realizację tego planu. W r. 1926 S. jako optant na rzecz Polski otrzymał od władz niemieckich w Kwidzynie nakaz opuszczenia Rzeszy, czemu się energicznie przeciwstawił. W r. 1932 berliński Zentral-Boden-Kreditbank zażądał od S-ego natychmiastowego zwrotu długu w wysokości 900 tys. marek i wprowadził w Waplewie zarząd przymusowy. Dopiero specjalna pożyczka rządu polskiego uratowała majątek przed licytacją; ocalono mniej niż połowę dóbr waplewskich. S-emu wydzielono pałac z parkiem i kilkanaście ha. Tak okrojone Waplewo przejął w dzierżawę w r. 1933 Zbigniew Donimirski. S. zrzekł się wielu funkcji i wraz z rodziną wyjechał do Poznania, a następnie do Torunia, gdzie pracował w Urzędzie Wojewódzkim. Po wygaśnięciu umowy dzierżawnej w Osieku koło Brodnicy, S. przeniósł się tam z rodziną w r. 1935 (lub 1936).
Po zajęciu Pomorza przez Niemców we wrześniu 1939 S. musiał z nakazu władz niemieckich opuścić Osiek i przenieść się do córki i zięcia w Łapinóżku, w pow. rypińskim. Ok. 20 X został aresztowany, osadzony w więzieniu Gestapo w Rypinie i na przełomie października i listopada 1939 zamordowany. Wkrótce po aresztowaniu S-ego uwięziono tu jego żonę Helenę oraz ich córkę, Teresę i zięcia Tadeusza Gniazdowskiego, którzy w najbliższych dniach zostali przez Niemców rozstrzelani. Do dziś nie jest znane miejsce pochowania pomordowanych. Epitafium Stanisława i Heleny Sierakowskich znajduje się w kościele parafialnym w Osieku oraz w kaplicy waplewskiej. S. był odznaczony Krzyżem Niepodległości (1938), pośmiertnie (1989) odznaczono go Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
S. był żonaty (od r. 1910) z Heleną z Lubomirskich (zob.); z małżeństwa tego miał siedmioro dzieci: Teresę (1911–1939), po mężu Gniazdowską, Adama (1912–1963, zm. w Londynie), Andrzeja (1914–1995, zm. w Kanadzie), architekta, Różę (1915–1949, zm. w Maroku), po mężu Carton de Wiart, Marię (1917–1989, również zm. w Maroku), Wandę (1920–1981) i Jadwigę (ur. 1924), po mężu Rey, zamieszkałą w Luksemburgu.
Majątek S-ego skonfiskowano na rzecz Rzeszy Niemieckiej, rozproszeniu uległy dzieła sztuki (niektóre przekazano do Muz. Miejskiego w Gdańsku), archiwum rodzinne z cennymi rękopisami (kilkanaście z nich znajduje się obecnie w AP w Gdańsku), biblioteka (część zbiorów przekazano ówczesnej Bibliotece Miejskiej w Gdańsku – obecnie B. Gdańska PAN). Ostatnim spadkobiercą waplewskiej resztówki (ok. 50 ha gruntu, w tym 24 ha parku) z pałacem i kaplicą był syn Andrzej Sierakowski, który w r. 1968 przekazał ją ówczesnym Państwowym Gospodarstwom Rolnym w Waplewie. W l. 1979–88 odrestaurowano pałac w Waplewie i utworzono Izbę Pamięci poświęconą Sierakowskim.
Imię Stanisława i Heleny Sierakowskich nadano Zespołowi Szkół Rolniczych w Kisielicach (Elbląskie), odsłonięto tam w r. 1979 poświęconą im tablicę pamiątkową i otwarto Izbę Pamięci. Dla upamiętnienia działalności S-ego w r. 1982 emitowano znaczek pocztowy z podobizną jego i ks. Domańskiego, a w r. 1989 ukazał się specjalny medal wykonany przez Janinę Stefanowicz-Schmidt.
Fot. w Ośrodku Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie. Zbiory specjalne, I–0/S–8; – Bilski S., Słownik biograficzny regionu brodnickiego, Brodnica–Tor. 1991; Oracki, Słown. Warmii XIX i XX w. (bibliogr.); Chwalewik, Zbiory pol., II 269–70; Jasiewicz K., Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939–1945, W. 1995; Kołodziej E., Inwentarze akt konsulatów polskich w Niemczech 1918–1939, Opole 1983; – Bukowski A., Waplewo. Zapomniana placówka kultury polskiej na Pomorzu Nadwiślańskim, Wr. 1989 (fot.); Dzieje Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1875–1975, Pod red. M. Biskupa, Tor. 1978 II 189; Janta-Połczyński R. (jr), Na straconym posterunku. Przyczynek do historii ostatnich dworów polskich ziemi sztumskiej, w: Ziemiaństwo polskie 1920–1945, Red. J. Leskiewiczowa, W. 1988; tenże, Waplewo, „Pomerania” 1984 nr 4 s. 22–5; Lehr H., Osmańczyk E., Polacy spod znaku Rodła, W. 1972, fot. nr 23, 24 (obie zbiorowe), 345; Łęga W., Pionierzy kultury polskiej w ziemi malborskiej, „Gaz. Gdańska” 1935 nr 149 (dod. „Głos Liter.-Nauk.” nr 36); Moosbruch, Kulturwille, „Die Ostmark” 1925 nr 10 s. 3–8; Mroczko M., Sierakowscy, zasłużona rodzina ziemiańska, w: Zasłużeni ludzie Pomorza Nadwiślańskiego z okresu zaboru pruskiego, Gd. 1979 s. 195–201; Müller H., Die polnische Volksgruppe im Deutschen Reich, Warschau 1941 s. 155, 159, 160, i in.; Poniatowska A., Polacy w Berlinie 1918–1945, P. 1986; Szews J., Filomaci pomorscy. Tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830–1920, W. 1975 s. 154, 160, 162, 166–7, 218, 371, 378; Szostakowska M., Konsulaty polskie w Prusach Wschodnich w latach 1920–1939, Olsztyn 1990; Worgitzki M., Loyale Minderheit, „Unsere Heimat” 1927 nr 6, 7; Wrzesiński W., Na swoim i wśród obcych, Kat. 1971 fot. zbiorowe nr 10, 14, 27; tenże, Polski ruch narodowy w Niemczech w latach 1922–1939, Wyd. 2 zmienione, Wr. 1993; [Zalewski A.], Bielski W., Oto Prusy! Karty z księgi niedoli ludności polskiej w Prusach Wschodnich, P. 1933 s. 11–13; – Baczewski J., Wspomnienia Warmiaka, W. 1961; Niedola Polaków w Niemczech, „Dzien. Gdań.” 1923 nr 79; Nieprawne wydalenie hr. Sierakowskiego z Niemiec, „Gaz. Gdań.” 1926 nr 90; Oświadczenie posłów Baczewskiego i Sierakowskiego, „Gaz. Olsztyńska” 1923 nr 129; Polski stan posiadania w Niemczech zagrożony, „Dzien. Gdań.” 1923 nr 198; Piepkorn O., Die Heimatchronik der westpreussischen Stadt Christburg und des Landes am Sorgefluss, Detmold 1962 s. 176, 177, 186–7; Plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku. Wybór źródeł, Wyd. P. Stawecki, W. Wrzesiński, Olsztyn 1986; Sprawa hr. Sierakowskiego, „Gaz. Gdań.” 1926 nr 86; Stanowisko Polaków w Niemczech. Posłowie polscy do sejmu pruskiego o położeniu, „Dzien. Gdań.” 1923 nr 63; – „Dzien. Gdyński” 1933 nr 3 s. 1; „Echo Gdań.” 1925 nr 36 s. 1, 1926 nr 80 s. 3, nr 91 s. 4; „Gaz. Gdań.” 1933 nr 2 s. 3, nr 28 s. 3; „Gość Świąteczny” dod. do „Gaz. Grudziądzkiej” 1926 nr 45 s. 356–7; „Tyg. Ilustr.” 1927 s. 397–8 (fot.); – AAN: Ambasada Berlin nr 2139 (akta dotyczące kłopotów finansowych Waplewa); B. Ossol.: rkp. 14396/III, Papiery osobiste Andrzeja Sierakowskiego z l. 1927–36 s. 151–4 (zaświadczenie i kopia nadania obywatelstwa polskiego S-emu); – Informacje wnuczki, Izabelli Sierakowskiej-Tomaszewskiej z W.
Tadeusz Oracki